(leído na facultade de Medicina aos compañeiros do 68 o 12-12-08)


Santiago no camiño

Á. Vázquez de la Cruz

Desde a cincenta edade media foro viñendo viaxeiros a esta cidade do fin do mundo, empuxados ao camiño tal vez pola cobiza ou pola fe, por simple curiosidade ou fuxindo da pena de vivir; pero en todos eles- peregrinos ou fuxitivos- aniñaba a esperanza dun milagre. E o señor Santigo non os defraudou. As veces de forma inmediata como con don Gaiferos de Molbartán que non tivo en conta que o Apostol xa collera certas mañas enxebres e deu na humorada de cumprirlle a sua pregaria ao pe da letra, fulminandoo. Outros foron, mais discretamente, curados duha tara ou dunha maldición. Pero todos eles –todos os que o merecían- haberían de asistir ao prodíxio de que a cidade dos seos teimosos soños, a que motivou o seu penoso andar ata os confíns da terra, aparecía un día ante os seos ollos con toda a irrrealidade da sua pefección; unha perfección algo turbadora e como surxida directamente das mans de un Mestre Mateo a escala planetaria. Aquela cidade mítica que parecía máis propia do territorio dos soños, estaba alí, recostada na néboa. E todos poideron percorrer estremecidos a sus ruas e prazas, escoitar as suas campanadas e os seus silencios e sentirses colmados e habitados para sempre por unha nostalxia nova, como outra infancia.

E como unha infancia foi a nosa estancia nos anos sesenta nesta cidade máxica. A infancia daquel home que, en cada un de nos, foi nado en Santiago, alumado a outro tramo da sua biografía, a outro clima tal vez, a outras xentes, a outra vida: ao principio do noso itinerario como homes adultos. Fomos, pois, estudantes de Santiago, porque toda a cidade era un marco de formación, un espacio novo, incluso para os santiagueses, porque o cambeo vital iba máis alá dos referentes físicos. E era un bó sitio, este, para aprender o oficio de médicos, aquí onde tantos buscaron alivio ou curación. O señor Santiago, acreditado sanador e milagreiro, non nos viu nunca como a competencia: el xa permitira a fundación dun hospital as mesmas portas da sua sede, porque - sobre todo a raiz da sua galeguización e pese a sona guerreira interesada- se trata dun santo pouco dogmático e aberto a outras posibilidades terapeúticas

Daquela época iniciática chegan xa esvaidos os recordos. Nun totum revolutum, que diría un canonigo, acuden as imaxes: a facultade e a catedral, os campanarios e as chimeneas, os profesores e os santos do Portico da Gloria, os carballos de santa Susana e as gárgolas pingantes, os bedeles e os taberneiros, os vivos e os mortos… Materiais evanescentes, olvidos de cousas ocurridas e recordos das que, cecais, non ocurriron nunca.

Pero tamén permañecen visións moi nidias: como agora mesmo podo ver a don Angel Echeverri, nunha das primeiras clases de Anatomía, deambulando parsimonioso pola tarima. Viste unha longa bata impoluta abrochada por detrás e dirixe, a cada pouco, miradas de esguello algo intimidatorias cara ao auditorio; non menos intimidatoria é a vara que leva para sinalar os reos de pregunta, mentras merodea en torno ao centro de atención: Un bulto de tamaño natural cuberto por unha sábana que parece unha estatua a punto de ser inaugurada. Todo ocorre nunha atmósfera moi lograda de suspense, pese aos chivatazos algo resentidos dos repetidores, cando o Maestro, que parece emprender unha nova excusión hacia periferia da tarima, xira bruscamente e, con xesto algo teatral, tira do pano: Entón aparece o cadáver. É un home de baixa estatura e forte constitución, cas mans robustas de traballador manual, e conserva aínda o contraste cromático na pel dos que andiveron sempre na faena ao aire libre.Ten unha boa cabeza, frente olímpica e amplas entradas, as comisuras da boca vencidas, tal vez máis polo pesadume da vida que polos estragos do formol. Os ollos entornados, sellema moi atento as palabras do profesor. Incluso parece algo orgulloso do seu involuntario protagonismo póstumo. De seguro que levou unha vida ingrata e anónima. É, pois, un paisano, como corresponde tanto a sua apariencia física como ao seu, digamos, espíritu colaborador. (Todos sabedes do entusiasmo dos nosos paisanos para participar nalgún traballo clínico)

Pero a clase prosigue e, despois de outro breve andar, nova aproximación de Echeverri que, con ademán seguro, traza unhas liñas didácticas de cores muy vivos sobre o a cara e o torax do paisano, que agora xa está tomando un aspecto de guerreiro indio, cousa que tamén parece ser do seu agrado.

Pero sona estridente la hora, e volve a ocultación da sábana, acábase a clase e eu marcho teimando naquel paisano, tan diferente dos mortos que vin sempre en Tui, na sua caixa ou nos velatorios, sempre vestidos coas mellores galas, o crucifixo nas mans entrelazadas e o clásico pano mantendolle no seu sitio o queixo derrumbado.
Na cea comentei coa patrona a miña impresión tan intensa, pese a experiencias mortuorias anteriores. Dona Mercedes respondía a certo prototipo santiagués de patrona: comunicativa e despregadora dunha confianza antiga ao pouco de conocerte, se lle entrabas polo ollo. Pertencencia a unha familia de profesores e, tal vez por razóns conxénitas e adquiridas, era moi dada a certo didactismo

-Bueno filliño, es que no son exactamente lo mismo los cadáveres que los muertos o incluso que los difuntos. La impresión que producen es, también, distinta

Dixoo con certa conmiseración, como se eu tivese xa que sabelo

O insomnio daquela noite permitiume escoitar o espléndido concerto de campás compostelans, sempre marcada a pauta pola Berengela, que en tantas noites de estudo e tabaco haberían de acompañarme naqueles anos

Pero ao día seguinte, un xoves radiante, era a miña primeira feira, agardada coa máxima ilusión. Iba, ademáis, nunha compañía ideal para estos eventos: con dous de Ourense. José Luis Vázquez Iglesias, Manito, e Miguel Echegoyen, Badila, recén coñecidos e xa a amigos de por vida: Ata tal ponto inseparables, que tamén eu fun tomado por ourensano, e considerado desa tribo ou clan. Tanto poder ten a consideración dos demais, que moitos anos despois ainda me emociono cando me falan del Cristo la puente y la burga; e xa chego directamente as lágrimas cando vexo a Baltar tocando o trombón.

Pero a feira xa se anuciaba de lonxe pola xente que iba con aire festivo e pasaban os feirantes e as vacas, solemnes e dignas, sábendose tamén plenamente santiaguesas. Na Carballeira de santa Susana tiña lugar o reencontro gozoso entre a cidade ea aldea. Xente e gando, muxidos, voces, fanfarrias e o hálito morno das vacas. Os tratantes estratéxicamente situados, altivos e ollo avizor, co seus mandilóns e os sombreiros para ser fácimente vistos desde lonxe polos clientes. Os tenderetes, os charlatans, as casetas do pulpo, as pulpeiras co seu fogo sagrado e os seus recipientes non menos evocadores dos aparellos eclesiais. E os paisanos en animada charla interrumpida, gravemente, para a comunión, máis que inxestión, das obleas de pulpo, exixentes dunha certa concentración alimentaria que tiña algo de acción de gracias. Labregos fácilmente distinguibles polo seu fervor dos resto dos asistentes, tamén a hora, non menos solemne, de alzar a taza, darlle o movimento discreto e preciso, aproximar os beizos e, lenta e sabiamente, beber, rematando con leve chasquido de fina cortesía. E volta a conversación civilizada, pausada, atenta. Hablando como gallegos, dí Ferlosio

De pronto, cando xa estaba eu entregado por completo a aquela eclosión de vida, volvíno a ver: ao paisano da clase de Anatomía: ao cadáver. Agora iba coa típica chaqueta de pano marrón e tiña un aire algo espectral e onírico, pero levaba aínda as pinturas de Echeverri. Reprimín como puden o xesto de asombro ante semellante aparición, no momento en que sonaba a arrebatada oración do charlatán, voltos os ollos ao ceo, proferida cando os parroquianos non picaban no seu arte trilero:

-¡Baja Manolo, que esto es increíble!.

Tan increíble que gardeime moi moito de facerllo partícipe aos meus amigos ourensanos. O paisano seguía pola súa conta entre os feirantes co mesmo aire ausente, pero atento sobre todo as vacas.
A feira, claro, xa rematara para mín, porque aquilo tiña que contarlo axiña a miña patrona. Subín de tres en tres as escaleiras, peraltadas polo peso dos seus 400 anos, da miña pensión da rua Horfas . E dona Mercedes deixou a calceta como sempre facía antes do que requería dunha certa exposición:

- Eso es que ahora ya no es cadaver: pasó a difunto… Y hay gente que los ve. Mi hija Angelines, sin ir mas lejos, vio uno hasta que acabó la carrera. Dicen que son almas en pena por no haber podido estudiar. Pero no se meten con nadie y lo poco que hablan es en latín. Puedes estar tranquilo, filliño, que eso no es nada del otro mundo, aquí en Santiago

Non cabía dudar dos dictamens de dona Mercedes, e resigneime a ter un novo compañeiro de clase, secreto e difunto; ao fin e ao cabo, penséi, esta cidade tamén naceu dunha tumba.

O Paisano era un asíduo da facultade. Dito xa que seguía con aparente atención as clases de Anatomía cando, digamos, estaba de corpo presente, se mostrou igualmente interesado en Técnica Anatómica, onde iba dunha mesa a outra, con certas mañas de repetidor, e se sobresaltaba coma todos coas fintas de Quintans a hora de facer preguntas, mostrándose mais relaxado cando era Navarrina o preguntador.

E, coma todos nos, asistía con especial entusiasmo as clases de don Ramón Domínguez. Sinfonías, máis que clases, que remataban- ou parecian rematar- nunha apoteosis magnífica, cando don Ramón, súbitamente sombrío, murmuraba sen mirar ao auditorio:

- ¡ Pero se demostró que esto tampoco esto era verdad !

E despois de tirar casi con deprezo a tiza, facìa un esplédido mutis con xesto de derrota. Se repetía a escena varias xornadas ate que unha clase terminaba, xa sen apoteosis algunha, na hipótese correcta, que non solía ser a máis interesante; e marcháse don Ramón, tal vez algo abatido polo prosaicismo da realidade.

O Paisano era tamén un admirador de don Ulpiano, interesante desde que asomaba no obradoiro co seu andar señorial, ata o seu aristocrático desdén polas condicións térmioacústicas da facultade que eran probablemente unha alusión oblicua a sordidez do propio País

E asistiu entre o asombro a e a diversión as contundentes clases de don Camilo Gallego e a sua erudición histórica

E disfrutou tamén das metáforas algo campesinas de Rivas Mujal que lle pareceu o anuncio doutra etapa

E se emocionou cando Nuñez Puertas falou de Ecoloxía, unha palabra ignota para todos nos ata entón

E soubo gracias a Villamil que as galiñas, incluso as galiñas desgüevadas, podían ter cabida nas clases da facultade. Pero tamé asistiu en moitos de nos ao desgüeve da vocacion de psiquiatras na visita a Conxo, proba de fogo contra a que nada poideron as atractivas personalidades do propio Villamil e de Cabaleiro

E fomos, puntuales, as clases de Obstetricia porque que D Alejandro contaba con telonero madrugador

E con Robledo xa se confirmou que todo iba sendo algo diferente: había moito máis que meras descripcións. Recordamos a Guide: o mais profundo é a pel

Xa nese outro tono, máis acorde co clima que se estaba a vivir fora das aulas, enmarcábanse as clases dos ùltimos cursos, aínda que xa denantes tiña habido algúns precursores. Neste novo tempo hai que ver as clases de Pediatría e Ollos

Coma todos nos, o meu compañeiro secreto non sabía qué admirar máis de Salorio: a sua brillantez como profesor, a sua presencia escénica como artista ou o seu descapotable de duas plazas. Nunca se sabrá

Tampouco se sabrá por qué se emocionaba tanto o Paisano cando Peña- tan ao día en todo, tan práctico, tan agudo- traía un neno enfermo a clase. Tal vez lle recordaba a sua propia infancia que eu imaxinaba aldeana e feliz. En todo caso atribuinlle a sua frustación e polo tanto a sua condición de difunto, segundo a clasificación de dona Mercedes, a algo relacionado coa vocación pediátrica

Tamén asistiu, xa ao final, ao abandono da clase por don Ángel Pascua irritado por unha profunda pregunta teolóxica:
-¿A arca de Noé iba a vela ou remaban os gorilas?.
Cando fomos tras el – a clase completa- ate o Obradoiro entonando o Perdona tu Pueblo Señor covertemos a don Ángel nun precursor das manifestacións que estaban a vir: los designios de Dios son inescrutables

Durante anos casi sempre fumos a clase mollados. Ninguén que non teña vivido en Santiago terá conciencia exacta da chuvia.
Nin entenderá na sua plenitude o verso de Uxío Novoneira: Chove para que eu soñe.
Ni poderá deixarse mollar pola melancoía balsámica de Lorca: Chove en Santiago meu doce amor
A cidade nos recibira no primeiro ano cunha degustación de Chuvias.
A mansa chuvia do chove miudiño de Rosalía na invernía.
A chuvia rala e espallada do comenzo da tormenta ou a espasmódica das primaveras equívocas.
A chuvia minuciosa ou en altas e ventadas oleadas no Obradoiro, tantas veces rematadas por un asomo de sol – non sabemos se vanidoso ou burlón- ao que só lle faltaba o triángulo de Yavhé para lanzar unha proclama.
A chuvia olorosa no Outono de santa Susana
A chuvia musical sobre lucernarios e tellados
O orballo como unha grande língua vacuna lambendo amorosamente a cidade enteira.
A chuvia que fixo posible a frondosidades das vellas pedras en lidrios, mofos, brións, vexetación varia en cotrarréplicas magníficas ao arte humano e os seus capiteles barrocos
A cidade da chuvia, a sua beleza laberíntica e diversa, a ratos grandilocuente ou campesina, monumental ou recatada, o seu mistero e os seu secretos milenarios, todo nos acolleu ao fin do Camiño que para nos sería tamén pricipio
Pero a cidade era sobre todo os seus habitantes- tamén os que por ela pasaron e deixaron un eco de asombro e ausencia ferida -, os intermitentes, como os propios estudantes, e a sua bohemia humilde e mesmo cutre que parecía reliquia de outros tempos.
E personaxes populares como Ivan Merlo inventor do monocordio , coñecido como Serruchini, que tocaba o seu Lamento Indio só para él nun oco das escaleiras da Alameda; ou Berenge de rápido trazo ao turista, ou Freixetet cos seus paus indiscriminados e inclemetes, ou o Holadés errante e a sua teima co cordobés, ou o Cordobés do kiosco das pegatinas do cordobés,

Noutro capítulo, aínda formando parte da galería de personaxes estaban as Marías. Elas responderon a todas as ignominias cun manifesto teatral de color, artificio e loucura, nunha fina vingaza contra a iniquidade

E era tamèn o itinerario tabernario que podía comenzar no Carballeira ou no Gaiola con paradas no 42, o Rivadavia, Gato Negro, diversos antros non santos do Pombal, e solía terminar nas Algalias, último refuxio daqueles bohemios humildes e algo melancólicos, cado xa os vapores dos infames alcoholes alegremente inxeridos se cruzaban coas espesuras adoecidas da resaca. Ata aquela mezcla de confusión e derrota, ao cabo dos sábados, chegaba sempre o último canto de un borracho dirixido a unas enfermeiras que vivían na Rua Truques: yo soy aquel que por quererte ya no vive…

Pero todo aquela atmósfera pesada pesada e gris tocaba, en parte, ao su fin. Casi de repente no 68 abriuse paso a luz eo tecnicolor. As universitarias en flor irrumpiron nas ruas, nas aulas, na feira, nos cafés e nas tascas, con un aire distinto. Eles empezaron a gastar barba, hipi ou guerrilleira, -cando o único barbudo ata entón en Santiago era o donante profesinal de sangre- e se exixiu a liberdade con gritos, cancions, con manifestacions , encerros e pancartas, e perdeuse o medo, e soportaronse a brutalidade e os golpes. E prendeuse unha luz naquela noite de 30 anos. Aínda habería que esperar casi 10 más para culminar aquella carreira ilusionada hacia a liberdade

Terminada a carreira, o día da opartida, vin ao Paisano por última vez. Estaba no andén, e xa o tren cruxía na sua penosa arrancada de vapor cando escoitei o único que dixo naqueles 6 anos.

-In nulle re credas nunquam nimis

Nunca creas demasiado en nada. A frase me resonaba ao compás do traqueteo das travesas daquel tren que xa deixaba Santiago ao lonxe e en perigo

Porque a cidade milenaria tantas veces amenazada incluso por Almazor- ao cabo un ladrón de canpanas- sufría agora o máis implacable cerco a cargo da canalla do cemento e a especulación. Outro milagro tal vez, permitiu salvar a sua esencia acubillándose hacia si mesma e refuxiandose nos seus recunchos más precavidos e secretos. E pudo conservar, incluso, os seus amados puntos de fuga hacia ao campo: rigleiras de casas en torno a un regato, continuadas delicadamente por ringleiras de ameneiros.

De modo que aínda se pode volver Santiago, pasear a suas ruas, escoitar os silencios, a ratos mudos e a ratos reafirmados polas altas campanadas da Bereguela, e convocar aos amigos que xa marcharon e que, se dúbida, regresarán ao reclamo do recordo nesta cidade da chuvia, onde aprendimos, como quería Cunqueiro, a amar a melancolía tanto como a liberdade